Dzień Kryptologii

W roku 2024 Dzień Kryptologii przypada na 25 stycznia (czwartek)

Dzień Kryptologii to święto, które w 2007 roku ustanowił Wydział Matematyki i Informatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 2007 roku przypadła 75 rocznica złamania szyfru niemieckiej maszyny kodującej Enigma. To wielkie osiągnięcie było dziełem polskich matematyków i kryptologów, absolwentów Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UAM: Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego oraz Henryka Zygalskiego. Ich osiągnięcie jest tym bardziej godne podziwu, iż dla wywiadu niemieckiego, francuskiego i angielskiego rozszyfrowanie Enigmy uchodziło za niewykonalne. Polak jednak potrafi i w tym przypadku nie są to tylko puste słowa.

Enigma – maszyna zagadka

Enigma po grecku oznacza „zagadkę”. Słowo to więc jak najbardziej pasuje do maszyny, której głównym zadaniem jest szyfrowanie i deszyfrowanie wiadomości. Przypominała ona przenośną maszynę do pisania. Konstrukcja Enigmy łączyła system elektryczny i mechaniczny. Część mechaniczną stanowiła 26 znakowa klawiatura alfabetyczna, rotory/wirniki (zestaw osadzonych na wspólnej osi i obracających się bębenków) oraz mechanizm obracający jeden lub kilka rotorów naraz za każdym naciśnięciem klawisza. Części mechaniczne były elementami obwodu elektrycznego, właściwe kodowanie liter odbywało się elektrycznie. Gdy operator wciskał klawisz to obwód elektryczny zamykał się, a prąd przepływający przez elementy składowe maszyny podświetlał literę wyjściową. Np. gdy kodowana wiadomość zaczynała się od liter „ALA...”, to operator maszyny naciskał najpierw literę A, która odpowiadała za zapalenie się lampki z literą Z. Była to pierwsza litera wiadomości. Następnie operator naciskał klawisz z literą L, która została zakodowana w analogiczny sposób.

Enigma pozwalała więc na zbudowanie bezpiecznego systemu komunikacji radiowej. Pomysłodawcą przenośnego elektromechanicznego urządzenia był Artur Scherbius. Nad podobnym aparatem pracowali również inni naukowcy, ale to niemiecki inżynier wprowadził ją na rynek. Enigma była używana komercyjnie od 1923 roku, choć na rynku konsumenckim nie osiągnęła wielkiej popularności. Jej zalety doceniło jednak wojsko niemieckie i instytucje państwowe wielu krajów.

Zadanie niewykonalne? Nie dla Polaków

Pierwsze próby złamania szyfru Enigmy podejmowano już pod koniec lat dwudziestych, jednak bez skutku. Największą przeszkodą dla Francuzów, Anglików i Polaków było zastosowanie nowatorskich na owe czasy szyfrów polialfabetycznych. Gdy analiza lingwistyczna nie przynosiła żadnych rezultatów, kierownictwo Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Głównego postanowiło zlecić to zadanie profesjonalnym matematykom. Wcześniej wykorzystywano lingwistów, mistrzów szachowych oraz miłośników łamigłówek. Wojsko zwróciło się o pomoc do profesora Zdzisława Krygowskiego – założyciela Wydziału Matematyki Uniwersytetu Poznańskiego . Wybór nie był przypadkowy – Poznań słynął z dobrych matematyków, a ze względów geograficznych powszechna była znajomość języka niemieckiego. W styczniu 1929 roku na Uniwersytecie Poznańskim zorganizowano kurs kryptologii, na który skierowano najzdolniejszych uczniów profesora Krygowskiego, w tym Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckego i Henryka Zygalskiego. Równocześnie Biuro Szyfrów poprzez podstawioną firmę zakupiło handlową Enigmę. Podejrzewano bowiem, że wersja wojskowa wywodzi się od cywilnego odpowiednika. Polacy wiedzieli jednak że zawiera ona element nieobecny w wersji komercyjnej tzw. „Stopselstellung”, oraz że depesze szyfrowane są indywidualnym kluczem. Wytężone prace przez kilka lat toczyły się w Poznaniu, następnie w Warszawie i w Pyrach pod Warszawą.

Kod Enigmy udało się złamać 14 grudnia 1932 roku, co pozwoliło na odczytywanie tajnej korespondencji III Rzeszy. Od momentu rozszyfrowania Enigmy Polacy przechwycili tysiące wiadomości, ale jednocześnie wiele czasu poświęcali na opracowywanie modyfikacji wprowadzanych przez Niemców. W 1938 roku Niemcy dokonali kolejnych usprawnień urządzenia, które wymusiły zwielokrotnienie liczby maszyn kryptoanalitycznych. To było już zbyt wiele jak na możliwości finansowe polskiego wywiadu, poza tym coraz więcej wskazywało na wybuch wojny. Polacy przekazali więc aliantom swój patent na przechwytywanie informacji, dzięki czemu choćby Anglicy mogli przygotować się do konfliktu. Podkreśla się, że Enigma odegrała decydującą rolę w bitwie o Atlantyk. Rozszyfrowanie Enigmy przez Polaków skróciło II wojnę światową o kilka lat, a co za tym idzie liczbę śmiertelnych ofiar. Mówi się nawet o 30 milionach - żaden poważny historyk ani badacz tego nie kwestionuje. Ważne znaczenie ma również fakt, iż maszyny kryptoanalityczne znacznie przyczyniły się do narodzin informatyki.

Splendor po latach

Kiedy w lipcu 1939 roku polscy kryptolodzy spotkali się w Warszawie z Francuzami oraz Brytyjczykami i przekazali im zrekonstruowaną Enigmę oraz wszelkie materiały na temat sposobu kodowania, goście byli zszokowani wynikami ich pracy. Niestety z przyczyn politycznych informacje o wkładzie Polaków w rozszyfrowanie Enigmy przez wiele lat po wojnie były zdawkowe. Do publicznej wiadomości dotarły one po 40 latach, a integralne znaczenie badań matematyczno-lingwistycznych polskich kryptologów zostało oficjalnie potwierdzone przez Wielką Brytanię dopiero w 1999 roku.

Żaden z nich nie doczekał tego momentu: Jerzy Różycki zginął w 1940 roku w Hiszpanii, Henryk Zygalski w 1978 roku w Wielkiej Brytanii, a Marian Rejewski w Warszawie w roku 1980. W 2000 roku bohaterom przyznano pośmiertnie jedno z najważniejszych odznaczeń cywilnych w naszym kraju: Order Odrodzenia Polski. W 2007 roku Wydział Matematyki i Informatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu postanowił uhonorować swoich absolwentów, którzy przyczynili się do sukcesów aliantów w walce z hitlerowcami podczas II wojny światowej. Na ich cześć ustanowiono Dzień Kryptologii oraz 10 listopada 2007 odsłonięto pomnik, który znajduje się na przeciwko Centrum Kultury „Zamek”. W tym budynku w okresie międzywojennym mieścił się Wydział Matematyczno-Przyrodniczy UAM. Uroczystego odsłonięcia pomnika dokonali m.in. przedstawiciele rodzin trzech kryptologów. Warto zwrócić uwagę na wygląd i kształt pomnika, jest bowiem bardzo oryginalny – trójkątny graniastosłup pokryty cyframi od razu kojarzy się z matematyką.

Wykłady – tradycja Dnia Kryptologa

Tradycją Dnia Kryptologii na Wydziale Matematyki i Informatyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu są specjalne wykłady z Informatyki, zapoczątkowane 25 stycznia 2008 roku. Podczas pierwszej edycji wykładów gośćmi byli: autor książki „Enigma. Bliżej prawdy’’- Marek Grajek, profesor Uniwersytetu Minesot oraz dyrektor Interdisciplinary Digital Technology Center - Andrew Odlyzko oraz profesor Univerystetu Macquarie w Sydney i dyrektor Centre for Advanced Computing - Algorithms and Cryptography (ACAC) - Józef Pieprzyk . Wydarzenie to bardzo dobrze się przyjęło, a efektem są choćby równie ciekawi goście na kolejnych edycjach. Wśród znanych i szanowanych profesorów z prestiżowych uczelni z całego świata w Poznaniu gościli m. in. : Avi Wigderson (profesor z Institute for Advanced Study w Princeton), Shafi Goldwasser (profesor z Massachusetts Institute of Technology i Weizmann Institute of Science) , Gil Kalai (profesor Uniwersytetu w Jerozolimie oraz Uniwersytetu Yale), Noga Alon (profesor z Uniwersytetu w Tel Awiwie ) czy Sir John Dermot Turing. Ta ostatnia postać to bratanek Alana Turinga, jednego z twórców informatyki uważanego za ojca sztucznej inteligencji.

Przed inauguracją odczytów następuje uroczyste złożenie kwiatów pod pomnikiem kryptologów.

Czym jest kryptologia?

Przy okazji święta warto pogimnastykować swój umysł. Na początek wypadałoby dowiedzieć się czym jest kryptologia. To dziedzina wiedzy o przekazywaniu informacji w sposób zabezpieczony przed niepowołanym dostępem. Dzieli się na kryptografię (utajnianie wiadomości) oraz kryptoanalizę (przełamywanie zabezpieczeń i deszyfrowanie wiadomości). Współczesną kryptologię zalicza się do kilku dziedzin: w pierwszej kolejności jest to matematyka i informatyka, ponadto jest powiązana z teorią informacji, inżynierią oraz bezpieczeństwem komputerowym. Kryptologia ma zastosowanie zarówno w kwestiach bezpieczeństwa kart bankomatowych, handlu elektronicznego oraz haseł komputerowych, jak i w wojskowości i dyplomacji. W tych dziedzinach używa się najbardziej zaawansowanych funkcji i protokołów kryptograficznych.

Wszelkiego rodzaju zabawy umysłowe, krzyżówki, szarady, rebusy, układanie kostki Rubika - to dobry pomysł na „własny” Dzień Kryptologa. Warto też lepiej poznać historię Enigmy i losy trójki polskich geniuszy. Dziś w dobie internetu, telewizji ich osiągniecie byłoby znane na całym świecie, a oni sami gwiazdami. Stało się niestety inaczej, dlatego warto pamiętać o ich osiągnięciu i promować je jak tylko się da.


Oznaczenia
    - ważniejsze święta nietypowe i zwyczajowe
    - pozostałe święta nietypowe i zwyczajowe

Nietypowe