Dzień Samorządu Terytorialnego - historia, znaczenie i współczesne wyzwania

27 maja obchodzony jest w Polsce Dzień Samorządu Terytorialnego – święto państwowe upamiętniające pierwsze w pełni wolne, demokratyczne wybory samorządowe z 27 maja 1990 roku. Te historyczne wybory były zarazem pierwszymi całkowicie wolnymi wyborami w Polsce po II wojnie światowej, stanowiąc przełomowy moment w tworzeniu struktur suwerennej III Rzeczypospolitej opartej na zasadzie pomocniczości.

Święto zostało oficjalnie ustanowione uchwałą Sejmu RP z 29 czerwca 2000 roku w dziesiątą rocznicę odrodzenia polskiej samorządności. Po ponad trzech dekadach funkcjonowania, polska samorządność stała się jednym z największych sukcesów transformacji ustrojowej, fundamentalnie zmieniając oblicze kraju i życie jego mieszkańców.

Geneza historyczna i przełom 1990 roku

Koniec centralistycznego systemu PRL

Pierwsza reforma samorządowa 1990 roku przywróciła w Polsce samorząd terytorialny po dziesięcioleciach centralistycznego systemu rządów. W okresie PRL funkcjonowały jedynie rady narodowe na szczeblu lokalnym, podporządkowane administracji państwowej i pozbawione rzeczywistej autonomii.

Reforma z 1990 roku zniosła państwowy monopol na sprawowanie władzy publicznej. W miejsce rad narodowych powstały gminy posiadające osobowość prawną, własny majątek komunalny, odrębnych pracowników samorządowych i zagwarantowaną ustawowo samodzielność w wykonywaniu zadań publicznych.

Autorzy przemian i wizja decentralizacji

Za sukcesem reformy stali wybitni reformatorzy – Jerzy Regulski, Michał Kulesza i Walerian Pańko – którzy od początku postulowali rozszerzenie samorządności na wyższe szczeble. Ich wizja była konsekwentnie realizowana:

"Było to przełomowy moment tworzący struktury suwerennej III RP w oparciu o zasadę pomocniczości" – jak podkreślono w preambule uchwały Sejmu ustanawiającej święto.

Druga faza reformy administracyjnej weszła w życie 1 stycznia 1999 roku, kiedy utworzono powiaty oraz samorządowe województwa w miejsce dawnych 49 jednostek. Dzięki temu od 1999 roku polski samorząd terytorialny funkcjonuje na trzech poziomach (gmina, powiat, województwo), co ugruntowało podział władzy publicznej między rząd centralny a wspólnoty terytorialne.

Podstawy prawne i instytucjonalne święta

Konstytucyjne fundamenty samorządności

Podstawy prawne samorządu terytorialnego wynikają zarówno z ustaw, jak i z Konstytucji RP z 1997 roku. Ustawa zasadnicza gwarantuje:

• Artykuł 15 - decentralizację władzy publicznej
• Artykuł 16 - udział wspólnot samorządowych w sprawowaniu władzy publicznej
• Artykuł 165 - samodzielność samorządu terytorialnego podlegającą ochronie sądowej

Akty prawne ustanawiające święto

Dzień Samorządu Terytorialnego został oficjalnie ustanowiony uchwałą Sejmu RP z 29 czerwca 2000 roku. W dokumencie tym Sejm wyraził:

"uznanie i szacunek ludziom, którzy podjęli trud działania dla wspólnego dobra, a szczególnie radnym, wójtom gmin, burmistrzom i prezydentom miast, starostom i marszałkom oraz pracownikom samorządowym, a także działaczom społecznym, negocjatorom i lokalnym wizjonerom i starzyszom samorządowych."

Uchwała podkreśla również wołę wspierania rozwoju idei samorządności i umacniania samorządu terytorialnego w Polsce, ustanawiając 27 maja Dniem Samorządu Terytorialnego.

Wpływ samorządności na rozwój Polski

Transformacja infrastrukturalna i społeczna

Odrodzenie samorządu terytorialnego w 1990 roku uznawane jest za jeden z największych sukcesów przemian ustrojowych w Polsce. Przez ponad trzy dekady samorządy fundamentalnie zmieniły oblicze polskich miast i wsi:

Prawdziwymi beneficjentami reformy zostali obywatele – jakość życia mieszkańców wielu miejscowości znacząco się poprawiła wskutek rozwojowych działań realizowanych przez samorządy.

"Polska po latach służby samorządowej wygląda zupełnie inaczej niż te 34 lata temu" – stwierdził Prezydent RP Andrzej Duda podczas obchodów święta w 2024 roku, dziękując samorządowcom za ich wkład w rozwój kraju.

Budowanie społeczeństwa obywatelskiego

Samorządy nie tylko wykonują zadania infrastrukturalne, ale stały się szkołą demokracji lokalnej. Dzięki istnieniu samorządów mieszkańcy zyskali realny wpływ na sprawy publiczne w swoim najbliższym otoczeniu poprzez:

• Wybór swoich przedstawicieli w wolnych wyborach
• Udział w konsultacjach społecznych
• Budżety obywatelskie i inicjatywy lokalne
• Współpracę z organizacjami pozarządowymi

Samorząd terytorialny bywa określany "bijącym sercem lokalnej Polski" – to na poziomie gmin, powiatów i województw buduje się społeczeństwo obywatelskie i kształtuje więź mieszkańców z ich "małą ojczyzną".

Współczesne obchody i formy świętowania

Centralne uroczystości państwowe

Obchody Dnia Samorządu Terytorialnego mają co roku zarówno charakter centralny, jak i lokalny. Prezydent RP tradycyjnie spotyka się z przedstawicielami jednostek samorządu terytorialnego z całego kraju.

"Chciałbym przekazać wszystkim samorządowcom najlepsze życzenia i gratulacje. Po niedawnych wyborach macie silny mandat. Data 27 maja upamiętnia pierwsze wolne wybory do samorządu w 1990 r. Samorząd zmienił Polskę, zmienił nasze życie" – podkreślił minister Tomasz Siemoniak w życzeniach skierowanych do samorządowców w 2024 roku.

W 2024 roku Prezydent Andrzej Duda zaprosił samorządowców do Pałacu Prezydenckiego, gdzie podczas okolicznościowej gali dziękował im za wieloletnią pracę i wręczał odznaczenia państwowe za wybitne zasługi dla samorządu.

Lokalne inicjatywy i wydarzenia jubileuszowe

Na poziomie lokalnym święto jest okazją do organizowania rozmaitych wydarzeń w miastach i gminach. Z okazji 30-lecia odrodzenia polskiej samorządności w 2020 roku zaplanowano szereg wydarzeń, mimo ograniczeń pandemicznych:

• Tematyczne wystawy historyczne i debaty eksperckie
• Symboliczny "sad samorządności" w Warszawie - 30 jabłoni upamiętniających rocznicę
• Okolicznościowy mural w centrum stolicy
• Debaty online z udziałem ekspertów i prezydentów miast

Instytucjonalne formy współpracy

Platformą do stałej współpracy jest Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego, powołana do życia w 1993 roku. Jest związana z samorządem niemal od początków jego istnienia i stanowi forum wypracowania wspólnego stanowiska rządu i samorządu terytorialnego.

"Będziemy chcieli w partnerstwie z samorządami budować nowoczesne rozwiązania, takie w których bardzo dobrze są rozłożone odpowiedzialności i kompetencje między instytucje rządowe i samorządowe" – podkreślił minister Tomasz Siemoniak podczas pierwszego posiedzenia Komisji po objęciu urzędu.

Współczesne wyzwania: centralizacja versus decentralizacja

Diagnoza tendencji centralizacyjnych

Ostatnie lata przyniosły ożywioną dyskusję na temat zakresu samodzielności samorządów. Według Indeksu Samorządności opracowywanego przez Fundację Batorego, w latach 2015-2023 nastąpiło stopniowe osłabianie pozycji samorządów:

"Nie ma obszaru, w którym siła i samodzielność polskiego samorządu lokalnego nie osłabiłyby się od 2014 roku" – ocenia dr hab. Dawid Sześciło z Uniwersytetu Warszawskiego.

Ogólny wskaźnik lokalnej autonomii Polski spadł z 73,6 punktów w 2014 roku do zaledwie 51,9 punktów w 2022 roku, co ilustruje skalę ograniczeń nałożonych na władze lokalne.

Konkretne przykłady ograniczeń

Proces centralizacji przejawiał się w wielu konkretnych działaniach:

• Uszczuplanie kompetencji: zwiększenie roli państwowych kuratorów oświaty, przejęcie przez administrację rządową wojewódzkich funduszy ochrony środowiska (WFOŚiGW)
• Ograniczanie autonomii finansowej: reforma podatkowa "Polski Ład" zmniejszyła udziały samorządów w PIT, uzależniając je od dotacji centralnych
• Polityczna stronniczość: z Rządowego Funduszu Inwestycji Lokalnych przeciętnie 253 zł na mieszkańca trafiło do gmin rządzonych przez koalicję rządzącą, podczas gdy do gmin opozycji tylko 25 zł na mieszkańca

Postulaty wzmocnienia samorządów

Równolegle do krytyki centralizacyjnych działań, formułowano liczne postulaty przywrócenia kompetencji samorządom:

"W ostatnich latach Prawo i Sprawiedliwość zrobiło bardzo dużo, żeby samorząd terytorialny upolitycznić i ubezwłasnowolnić" – oceniał w 2022 roku Krzysztof Gawkowski, przewodniczący klubu Lewicy.

W maju 2022 roku liderzy czterech głównych partii opozycji podpisali wspólny pakiet 21 postulatów ruchu "Tak! Dla Polski", obejmujący stabilne finansowanie JST, demokratyczną edukację pod kontrolą lokalną oraz większą autonomię wspólnot lokalnych.

Nowy etap po 2023 roku - perspektywy rozwoju

Zmiana kursu rządu

Po wyborach parlamentarnych w 2023 roku nastąpiła zmiana ekipy rządzącej, co otworzyło drogę do realizacji postulatów samorządowych. Premier Donald Tusk w swoim exposé ostro skrytykował poprzednią władzę:

"Niszczyliście samorząd terytorialny na różne sposoby: poprzez centralizację, poprzez rozdawanie pieniędzy po uważaniu... Uczyniliście wszystko, żeby odbudować model władzy centralistycznej" – zarzucając PiS próbę "wyrzucenia na śmietnik historii idei prawdziwego samorządu".

Jednocześnie zapowiedział odwrócenie tego kursu:

"Nowa koalicja będzie dzieliła się odpowiedzialnością, środkami, decyzjami, władzą z samorządem terytorialnym każdego szczebla."

Potrzeba nowej fali samorządności

Doświadczenia ostatnich lat, szczególnie podczas pandemii COVID-19 oraz kryzysu uchodźczego 2022 roku, pokazały kluczową rolę samorządów w reagowaniu na kryzysy. To właśnie samorządy wraz z organizacjami obywatelskimi stanęły na pierwszej linii pomocy mieszkańcom i uchodźcom.

Eksperci wskazują, że potrzebujemy "nowej fali samorządności" - jeszcze pełniejszego wykorzystania potencjału tkwiącego w gminach, powiatach i regionach, zgodnie z konstytucyjną zasadą pomocniczości.

Podsumowanie - samorząd jako fundament demokracji

Dzień Samorządu Terytorialnego przypomina o historycznym sukcesie, jakim było odrodzenie w Polsce samorządności lokalnej w 1990 roku. Po ponad trzech dekadach funkcjonowania, polskie rozwiązania samorządowe stały się wzorem dla innych państw przechodzących transformację ustrojową.

Samorządność nie jest jednak dana raz na zawsze – wymaga stałej troski o utrzymanie właściwych proporcji między władzą centralną a lokalną. Analizy z lat 2020-2025 uwidoczniły napięcia w relacjach rząd-samorząd, ale również mobilizację środowisk samorządowych w obronie decentralizacji.

Najnowsze zmiany polityczne dają szansę na realizację postulatów wzmocnienia samorządów, co może zapoczątkować nowy etap pogłębionej decentralizacji w Polsce. Przyszłość polskiej samorządności będzie zależeć od zdolności władz – zarówno centralnych, jak i lokalnych – do współpracy opartej na wzajemnym zaufaniu i poszanowaniu autonomii.

"Prawdziwa demokracja zaczyna się na poziomie lokalnym" – ta zasada, realizowana od 1990 roku, pozostaje fundamentem polskiego systemu demokratycznego i gwarantem dalszego rozwoju wszystkich polskich wspólnot lokalnych.