Międzynarodowy Dzień Rysia: Polska w pierwszej linii walki o przetrwanie największego europejskiego kota

• Dramatyczna sytuacja – w Polsce żyje tylko 150-200 rysi w dwóch izolowanych populacjach
• Populacja nizinna na skraju wyginięcia – zaledwie ~40 osobników w północno-wschodniej Polsce
• Polskie sukcesy reintrodukcji – 95 rysi wypuszczonych przez WWF (26) i ZTP (69)
• Nowy projekt LIFE 2023-2028 – planowane wypuszczenie kolejnych 60 rysi z krajów bałtyckich
• Międzynarodowa współpraca – sprowadzanie rysi z Estonii, Niemiec, Austrii i Słowacji
• Europa walczy o gatunek – ~9000 rysi w całej Europie, największa populacja w Karpatach (2300-2400)

11 czerwca obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Rysia – święto ustanowione w 2017 roku z inicjatywy projektu 3Lynx. Chociaż globalna koordynacja obchodów pozostaje skromna, w Polsce ten dzień nabiera szczególnego znaczenia.

W naszym kraju żyje bowiem zaledwie 150-200 rysi w dwóch odseparowanych populacjach. Jedna z nich znajduje się na skraju wyginięcia. Mimo dramatycznej sytuacji, polskie projekty reintrodukcji należą do najbardziej aktywnych w Europie.

Ryś euroazjatycki to największy dziki kot Europy i symbol dzikiej przyrody. Podczas gdy inne kraje borykają się z fragmentacją działań ochronnych, Polska rozwija kompleksowe programy ratunkowe. Te działania mogą stać się wzorem dla całej Europy.

Dwie populacje, dwa różne światy

Polskie rysie nie tworzą jednolitej populacji. Występują w dwóch odseparowanych regionach, które różnią się dramatycznie pod względem kondycji i perspektyw przetrwania.

Populacja karpacka stanowi część większego systemu obejmującego Karpaty słowackie i rumuńskie. W całych Karpatach żyje 2300-2400 rysi. Ta populacja ma znacznie lepsze perspektywy przetrwania dzięki większej liczebności i łączności z populacjami sąsiednich krajów.

Populacja nizinna to prawdziwa tragedia przyrodnicza. Około 40 osobników to liczba poniżej minimum demograficznego potrzebnego do długoterminowego przetrwania.

Bez aktywnej interwencji człowieka ta populacja wyginęłaby w ciągu najbliższych dekad. Izolacja między populacjami oznacza brak wymiany genetycznej, co dodatkowo osłabia i tak już krytycznie małą populację nizinną.

"Populację rysia nizinnego szacuje się na zaledwie 40 osobników. To za mało, aby ryś nizinny mógł przetrwać w naszym kraju bez pomocy człowieka" – podkreśla WWF Polska.

Najbliższe rysie żyją w odległości setek kilometrów – na Białorusi i w krajach bałtyckich.

Historia polskiej misji ratunkowej – od 1995 roku do dziś

Polskie działania na rzecz ochrony rysia trwają już niemal 30 lat. Pierwsze próby reintrodukcji rozpoczęły się w 1995 roku na Pojezierzu Mazurskim. Już wtedy populacja nizinna była w dramatycznej kondycji.

WWF Polska prowadzi systematyczne działania reintrodukcyjne od 2007 roku. Organizacja opracowała innowacyjną metodę "urodzony by być wolnym" (ang. born to be free). Ta metoda pozwala młodym rysiom uczyć się życia w dzikiej przyrodzie przy zachowaniu kontaktu z matką.

Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze (ZTP) realizuje od 2018 roku projekt "Powrót rysia do Polski północno-zachodniej". Projekt zakończył się dotychczas sukcesem 69 wypuszczonych rysi. To jeden z najskuteczniejszych projektów reintrodukcji dużych drapieżników w Europie.

Sukces polskich działań potwierdza konkretna statystyka. Z rysi wypuszczonych metodą "born to be free" aż 20 osobników przeżyło co najmniej do ukończenia pierwszego roku życia. To wskaźnik znacznie wyższy niż w przypadku tradycyjnych metod reintrodukcji.

Metody reintrodukcji – od "urodzonych by być wolnymi" do współpracy z Estonią

Polscy specjaliści opracowali dwie główne metody reintrodukcji. Każda z nich jest dostosowana do różnych sytuacji i dostępnych zasobów.

Metoda "Born to be free"

Najbardziej innowacyjne podejście polega na umieszczeniu samic rysia z młodymi w wolierach leśnych. Te woliery znajdują się bezpośrednio w naturalnym środowisku.

Młode rysie od pierwszych tygodni życia mają kontakt z dzikimi dźwiękami, zapachami i rytmem leśnego życia. Jednocześnie pozostają pod opieką matki, która uczy je podstawowych umiejętności survivalowych.

"Rysie urodzone w wolierze ulokowanej w lesie, już od pierwszych tygodni życia mogą poznawać dziką przyrodę i uczyć się życia na wolności, jednocześnie nie tracąc kontaktu z matką" – wyjaśnia WWF Polska.

WWF wykorzystuje obecnie 3 woliery na terenie Puszczy Piskiej. To tam prowadzone są kolejne etapy reintrodukcji. Ta metoda sprawdza się szczególnie dobrze w przypadku samic z młodymi sprowadzanych z ogrodów zoologicznych.

Metoda "Wild to wild"

Druga metoda określana jest jako "dziki do dzikiego" (ang. wild to wild). Polega na bezpośrednim przeniesieniu dorosłych rysi z jednego środowiska naturalnego do drugiego. Zwierzęta przechodzą przez okres adaptacji w wolierach przejściowych.

ZTP stosuje tę metodę przy sprowadzaniu rysi z krajów bałtyckich i Niemiec. Zwierzęta spędzają kilka miesięcy w specjalnie przygotowanych wolierach. Tam mogą przystosować się do nowego środowiska, zanim zostaną wypuszczone na wolność.

Międzynarodowa współpraca genetyczna

Kluczowym elementem sukcesu jest współpraca z krajami o stabilnych populacjach rysi. Polska sprowadza zwierzęta głównie z czterech źródeł:

• Estonia – populacja rysi jest względnie stabilna
• Niemcy – programy hodowlane ogrodów zoologicznych
• Austria – europejskie projekty wymiany genetycznej
• Słowacja – karpacka populacja rysi

Ta wymiana genetyczna jest kluczowa dla długoterminowego sukcesu reintrodukcji. Zapobiega problemom związanym z kojarzeniem blisko spokrewnionych osobników.

Nowy projekt LIFE – perspektywa do 2028 roku

W 2023 roku rozpoczął się najbardziej ambitny dotychczas projekt reintrodukcji rysi w Polsce. Międzynarodowy projekt "Rozszerzanie zasięgu populacji rysia w północnej Polsce" realizują Polska, Litwa i Niemcy w ramach programu LIFE.

Projekt ma trwać do końca 2028 roku. To pięć lat intensywnych działań na rzecz wzmocnienia polskich populacji rysi.

Kluczowe cele i działania

Główni realizatorzy w Polsce:

• Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze (koordynator)
• Nadleśnictwo Spychowo (nowy ośrodek rehabilitacji)
• Fundacja WWF Polska

Ambitne cele liczbowe:

• Wypuszczenie około 60 rysi w ciągu 5 lat
• Wzmocnienie dwóch lokalnych populacji w północnej Polsce
• Zwiększenie zmienności genetycznej poprzez import osobników z krajów bałtyckich

Kluczowa innowacja: W ramach projektu w Nadleśnictwie Spychowo zostanie utworzony ośrodek rehabilitacji rysia – pierwszy tego typu w Polsce. Prace związane z jego budową już się rozpoczęły.

Projekt ma szczególne znaczenie dla populacji nizinnej. Dzięki wzmocnieniu genetycznemu może ona odzyskać szanse na długoterminowe przetrwanie.

Międzynarodowy kontekst – Europa walczy o przetrwanie gatunku

Międzynarodowy Dzień Rysia powstał z inicjatywy europejskiego projektu 3Lynx. Jednak jego obecna koordynacja pozostaje ograniczona. Po zakończeniu finansowania projektu w 2020 roku brak jest centralnej organizacji, która prowadziłaby ogólnoeuropejską kampanię.

Stan populacji europejskich

Aktualne szacunki wskazują na około 9000 rysi w całej Europie. Największe populacje znajdują się w:

• Karpatach – 2300-2400 osobników (największa populacja)
• Skandynawii – około 2000 osobników
• Rosji europejskiej – około 3000 osobników
• Alpach – populacja odbudowywana dzięki projektom reintrodukcji

Projekt LIFE Lynx – alpejski sukces

Najbardziej spektakularnym przykładem międzynarodowej współpracy jest projekt LIFE Lynx. Realizowany jest w Alpach Dinarskich i południowo-wschodnich Alpach.

W ramach tego projektu 18 rysi zostało przetransportowanych z Karpat. Z tej liczby 14 pomyślnie włączyło się do lokalnej populacji. To jeden z najskuteczniejszych projektów reintrodukcji w Europie.

"Głównym celem projektu Trans-Lynx jest zapewnienie lepszej ochrony rysi poprzez współpracę specjalistów z Niemiec i Czech" – podkreślają realizatorzy projektu transgranicznego.

Obecna aktywność organizacyjna

Mimo słabej centralnej koordynacji, lokalne organizacje pozostają aktywne. W 2024 roku odnotowano ponad 60 wydarzeń w 9 krajach europejskich organizowanych z okazji Międzynarodowego Dnia Rysia:

• Francja, Szwajcaria, Belgia – edukacja publiczna
• Słowenia, Włochy – warsztaty terenowe
• Macedonia Północna, Kosowo – akcje medialne
• Rumunia, Czechy – wydarzenia naukowe

Polska na tym tle wyróżnia się konkretną pracą. Zamiast spektakularnych wydarzeń promocyjnych, koncentruje się na działaniach w terenie, które przynoszą wymierne rezultaty dla ochrony gatunku.

Wyzwania i perspektywy – co decyduje o przyszłości rysia w Polsce

Sukces polskich projektów reintrodukcji nie oznacza końca problemów. Ryś pozostaje gatunkiem krytycznie zagrożonym. Jego przyszłość zależy od rozwiązania kilku kluczowych wyzwań.

Główne zagrożenia współczesne

Fragmentacja siedlisk pozostaje największym długoterminowym zagrożeniem. Rozbudowa infrastruktury drogowej prowadzi do izolacji populacji. Urbanizacja i intensyfikacja gospodarki leśnej utrudniają naturalne migracje.

Kłusownictwo nadal stanowi poważny problem. Rysie giną w pułapkach zastawianych na inne zwierzęta. Padają też ofiarą celowego polowania. Problem nasila się w okresach konfliktów z hodowcami zwierząt gospodarskich.

Kolizje drogowe stają się coraz częstszą przyczyną śmierci rysi. Wraz ze wzrostem liczebności populacji wzrasta prawdopodobieństwo spotkań na drogach.

Kluczowe czynniki sukcesu

Społeczna akceptacja okazuje się kluczowa dla powodzenia reintrodukcji. Projekty, które włączają lokalne społeczności w działania edukacyjne i monitoring, osiągają znacznie lepsze rezultaty.

"Często właśnie postój człowieka rozhoduje o tym, czy ryś będzie częścią naszej przyrody" – podkreślają realizatorzy projektów.

Korytarze ekologiczne mogą umożliwić połączenie izolowanych populacji. Planowane są "zielone mosty" nad autostradami i drogami ekspresowymi. Te konstrukcje pozwolą rysiom na bezpieczne przemieszczanie się między siedliskami.

Monitoring genetyczny pozwala na ocenę efektywności projektów reintrodukcji. Badania DNA potwierdzają, że wypuszczone rysie skutecznie reprodukują się i przekazują geny dzikiej populacji.

Realistyczne perspektywy do 2030 roku

Jeśli obecne projekty będą kontynuowane, polska populacja rysi ma szanse na:

• Stabilizację populacji nizinnej na poziomie 80-100 osobników
• Rozszerzenie zasięgu na nowe tereny w północnej i zachodniej Polsce
• Połączenie z populacjami krajów sąsiednich poprzez korytarze ekologiczne
• Osiągnięcie minimum demograficznego potrzebnego do długoterminowego przetrwania

Międzynarodowy Dzień Rysia może stać się ważnym narzędziem mobilizacji społecznego wsparcia. Chociaż święto nie cieszy się jeszcze masową popularnością, konkretne sukcesy polskich projektów dowodzą skuteczności lokalnych działań.

Ryś euroazjatycki to więcej niż gatunek zagrożony. To symbol naszej zdolności do naprawienia błędów przeszłości i stworzenia przyszłości, w której człowiek i przyroda współistnieją w harmonii.

Polska misja ratunkowa pokazuje prawdę: przy odpowiedniej determinacji, współpracy międzynarodowej i społecznym wsparciu nawet najbardziej zagrożone gatunki mogą odzyskać szanse na przetrwanie.